Międzynarodowy Dzień Osób z Niepełnosprawnością obchodzony jest co roku 3 grudnia. W tym roku społeczność międzynarodowa obchodzi również 75. rocznicę przyjęcia Konwencji genewskich z 1949 roku.
Konwencje genewskie to fundamenty międzynarodowego prawa humanitarnego, które powstały w następstwie II wojny światowej i Holokaustu, kiedy setki tysięcy osób z niepełnosprawnością zostało poddanych eksterminacji wraz z ludnością żydowską i przedstawicielami innych mniejszości. Trybunał Norymberski uznał, że masowe zabijanie osób z niepełnosprawnością podczas II wojny światowej stanowiło zbrodnię przeciwko ludzkości, a tym samym wyraźnie przyjął pojęcie prześladowania ze względu na niepełnosprawność. Osoby z niepełnosprawnością były wysoce zagrożone podczas nazistowskich rządów terroru, częściowo z powodu ich segregacji społecznej i wynikającej z tego izolacji społecznej. Ze względu na częste zamykanie ich w ponurych instytucjach, prześladowcom nie było trudno zlokalizować osoby oznaczone przez reżim Hitlera jako nadające się do utylizacji. Trwała izolacja osób z niepełnosprawnością zwiększa ich ryzyko w czasach konfliktu, o czym informują organizacje takie jak Disability Rights International. Niedawne konflikty w Sudanie Południowym, Syrii i Ukrainie pokazują, że taka izolacja i stygmatyzacja związana z niepełnosprawnością, wzmacnia nierówności, które stają się udziałem osób z niepełnosprawnością w pułapce konfliktu zbrojnego.
Napaść zbrojna Rosji na Ukrainę pokazuje wielkie zagrożenie dla osób z niepełnosprawnością w warunkach konfliktu. Wiarygodne raporty szczegółowo opisują porzucanie osób z niepełnosprawnością w atakowanych instytucjach, częstą niedostępność schronów ewakuacyjnych oraz trudności w dostępie pomocy humanitarnej. Uwidoczniają również potrzebę wspierania reintegracji osób, które przeżyły konflikt zbrojny, zarówno żołnierzy rannych w bitwie, jak i poszkodowanych osób cywilnych. A jednak wiemy, że odbudowa po konflikcie jest bardziej realna, jeśli etyka włączania zastępuje etykę nieufności. Osoby z niepełnosprawnością są ważnymi uczestnikami takich zmian, a niepełnosprawność jest tak często pomostem, który łączy ludzi z różnych stron konfliktu, ponieważ znajdują oni wspólną płaszczyznę w doświadczeniu niepełnosprawności.
Napaść zbrojna Rosji na Ukrainę pokazuje wielkie zagrożenie dla osób z niepełnosprawnością w warunkach konfliktu, a także uwidacznia potrzebę wspierania reintegracji osób, które przeżyły konflikt zbrojny, zarówno żołnierzy rannych w bitwie, jak i poszkodowanych osób cywilnych. Zdjęcie © Amnesty International
Na tym etapie NATO nie posiada polityki ochrony osób z niepełnosprawnością w konfliktach zbrojnych. Niemniej jednak, przyczynianie się do realizacji agendy ONZ „Niepełnosprawność, pokój i bezpieczeństwo" jest ważnym rozszerzeniem wysiłków NATO na rzecz wzmocnienia jego podejścia do bezpieczeństwa w wymiarze ludzkim związanego z ochroną ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych, a także wysiłków Sojuszu na rzecz promowania praw osób z niepełnosprawnością w czasie pokoju i konfliktu. Zalecamy, aby działania obejmowały: 1) wyraźne uznanie przez NATO, że konflikty zbrojne mają nieproporcjonalnie duży wpływ na osoby z niepełnosprawnością, oraz że osoby takie są ważnymi podmiotami w działaniach na rzecz pokoju i bezpieczeństwa; 2) zobowiązanie do włączenia podstawowych postanowień rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 2475 w sprawie ochrony osób z niepełnosprawnością w konfliktach zbrojnych do polityki NATO; 3) opracowanie przez szefów państw i rządów NATO polityki w zakresie niepełnosprawności, pokoju i bezpieczeństwa, która będzie wytyczać kierunek prac NATO; oraz 4) zaangażowanie natowskiego Panelu Doradczego na rzecz Społeczeństwa Obywatelskiego w działania organizacji działających na rzecz osób z niepełnosprawnością.
Program ochrony osób z niepełnosprawnością na XXI wiek
Ochrona osób z niepełnosprawnością w warunkach konfliktów zbrojnych jest obecnie jednym z priorytetów międzynarodowej agendy, ale nie zawsze tak było. Jednym z rezultatów dziesięcioleci, jeśli nie stuleci, postrzegania osób z niepełnosprawnością jako „przedmiotów" – nawet jeśli przedmiotów ochrony - jest dewaluowanie ich ludzkiej sprawczości, autonomii i prawa do angażowania się w decyzje wpływające na ich życie, a także na szersze aspekty życia społecznego.
Przyjęcie w 2006 roku przez Organizację Narodów Zjednoczonych Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych (CRPD) rozpoczęło kodyfikację transformacji w kierunku społecznego modelu niepełnosprawności opartego na prawach człowieka, który uznał osoby z niepełnosprawnością za posiadaczy praw i podmioty zmian.
W odniesieniu do konfliktów zbrojnych i innych „sytuacji zagrożenia", wspomniana konwencja Art. 11 stanowi: „Państwa Strony podejmą, zgodnie ze swoimi zobowiązaniami wynikającymi z prawa międzynarodowego, w tym międzynarodowego prawa humanitarnego oraz międzynarodowego prawa praw człowieka, wszelkie niezbędne środki w celu zapewnienia ochrony i bezpieczeństwa osób niepełnosprawnych w sytuacjach zagrożenia, w tym w trakcie konfliktu zbrojnego, w sytuacjach wymagających pomocy humanitarnej i w przypadku klęsk żywiołowych”. (https://bip.brpo.gov.pl/pl/content/konwencja-onz-o-prawach-osob-niepelnosprawnych).
Pomimo zobowiązań prawnych wynikających z art. 11, w 2007 roku - rok po przyjęciu Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych - Sekretarz Generalny ONZ poinformował o nieproporcjonalnym wpływie konfliktów zbrojnych na osoby z niepełnosprawnością oraz braku uwzględnienia szczególnych zagrożeń, na jakie są one narażone w czasie konfliktu. Nowsze dane z Republiki Środkowoafrykańskiej, Jemenu i Strefy Gazy potwierdzają te ustalenia. Na przykład, w 2018 roku UNICEF poinformował, że podczas konfliktów zbrojnych dzieci z niepełnosprawnością są bardziej narażone na oddzielenie od swoich opiekunów, zwłaszcza podczas ataków lub przesiedleń, co w większym stopniu naraża je na uprowadzenie lub rekrutację do ugrupowań zbrojnych.
Pomimo zobowiązań prawnych wynikających z art. 11 Konwencji o prawach osób niepełnosprawnych (CRPD), osoby z niepełnosprawnością nadal narażone są na nieproporcjonalne ryzyko podczas konfliktów zbrojnych, w tym w Republice Środkowoafrykańskiej. Photo © Marcus Bleasdale dla Human Rights Watch
ONZ zwraca na to uwagę i podejmuje działania mające na celu wdrożenie art. 11 w wymierny sposób. W 2019 roku Sekretarz Generalny ONZ w raporcie rocznym w sprawie ochrony ludności cywilnej w konfliktach zbrojnych wezwał do zwiększenia ochrony i pomocy osobom z niepełnosprawnością dotkniętym konfliktem. Wkrótce potem, w czerwcu 2019 roku, Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła [rezolucję 2475] (https://documents-dds-ny.un.org/doc/UNDOC/GEN/N19/186/60/PDF/N1918660.pdf?OpenElement), która zarówno potwierdza szczególne obowiązki i ochronę, jakie należy zapewnić osobom z niepełnosprawnością podczas konfliktów zbrojnych, jak i określa szeroko zakrojony program ochrony. Rezolucja ta stanowi ramy dla nowej agendy „Niepełnosprawność, pokój i bezpieczeństwo". Służy ona podnoszeniu świadomości na temat nieproporcjonalnego wpływu konfliktów zbrojnych na osoby z niepełnosprawnością, podkreślając możliwe do przyjęcia priorytety, w tym potrzebę bezpiecznego, terminowego i niezakłóconego dostępu pomocy humanitarnej do wszystkich osób potrzebujących pomocy w strefach konfliktu; zapewnienie równego dostępu do podstawowych usług dla osób z niepełnosprawnością; oraz zapobieganie przemocy i nadużyciom wobec nich podczas konfliktu zbrojnego. Wzywa również do pociągnięcia do odpowiedzialności za czyny przestępcze wymierzone w osoby z niepełnosprawnością lub mające na nie wpływ, a także do udziału osób z niepełnosprawnością w poszukiwaniu pokojowych rozwiązań dla wyzwań związanych z bezpieczeństwem.
Elementy tych zagadnień zostały opracowane w trzech kolejnych raportach wydanych przez ówczesnego Specjalnego Sprawozdawcę ONZ ds. Praw Osób z Niepełnosprawnością, profesora Gerarda Quinna, określających program ochrony w kontinuum pokoju i konfliktu. Jak podkreślił Specjalny Sprawozdawca, istnieje wiele w dużej mierze niedocenianych przykładów pozytywnego wkładu osób z niepełnosprawnością w budowanie pokoju (na przykład w Irlandii Północnej, Ugandzie i RPA), które pokazują, że osoby z niepełnosprawnością były aktywnymi uczestnikami zmian w niektórych procesach budowania pokoju w sposób, który pomógł zniwelować podziały między osobami po różnych stronach konfliktu. W związku z tym sensowne jest stworzenie bardziej celowej przestrzeni dla aktywnego zaangażowania osób z niepełnosprawnością.
Inne organizacje zaczynają realizować cele rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 2475. Przykładem jest organizacja Human Rights Watch, która zwiększyła liczbę raportów na temat osób z niepełnosprawnością w strefach konfliktu. Zaangażowanie Amerykańskiej Międzynarodowej Rady ds. Niepełnosprawności i Centrum Prawa Międzynarodowego i Porównawczego Uniwersytetu w Baltimore wzmacnia sposób, w jaki wnioski z Gender, kobiety, pokój i bezpieczeństwo, Młodzież, pokój i bezpieczeńtwo i Dzieci doświadczone przez konflikt zbrojny mogą być wykorzystane w strategiach lepszej integracji programu ochrony osób z niepełnosprawnością z ramami działań na rzecz pokoju i bezpieczeństwa.
Wyłania się kompendium wiedzy ustanawiające wyraźny związek między Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych (CPRD) a systemami prawa międzynarodowego, które może być wykorzystane do wzmocnienia ochrony osób z niepełnosprawnością w sytuacjach ryzyka. Obejmuje to opublikowane prace Harvard Law School Project on Disability na temat potrzeby lepszej ochrony osób z niepełnosprawnością w toku działań zborjnych, na przykład poprzez udostępnianie ostrzeżeń, zapewnienie dostępności schronienia i środków ewakuacji, a także zwiększenie odpowiedzialności za krzywdy wyrządzone tym osobom.
Konwencja o prawach osób niepełnosprawnych zawiera wiele elementów, które można i należy wykorzystać w celu zwiększenia ochrony osób z niepełnosprawnością w całym kontinuum pokoju i konfliktu. Zaczyna się to dziać w rzeczywisty i namacalny sposób. Na przykład Bank Światowy podniósł te kwestie w 2022 roku w swoim zmienionych Ramach Włączania i Odpowiedzialności wobec Niepełnosprawności - Disability Inclusion and Accountability Framework, a Międzynarodowy Komitet Czerwonego Krzyża uwzględnia niepełnosprawność we wszystkich swoich działaniach, opierając się na powiązaniach między Konwencją o prawach osób niepełnosprawnych a systemem ochrony na mocy międzynarodowego prawa humanitarnego.
Co NATO mogłoby zrobić, aby wesprzeć agendę „Niepełnosprawność, pokój i bezpieczeństwo”?
Chociaż w Deklaracji ze Szczytu Waszyngtońskiego nie wspomina się o agendzie pokoju i bezpieczeństwa uwzględniającej kwestie niepełnosprawności, paragraf 1 Deklaracji potwierdza zaangażowanie NATO na rzecz „wolności osób, praw człowieka, demokracji i rządów prawa". Konieczne jest, aby członkowie Sojuszu i partnerzy NATO dzielili się informacjami i wspierali dyskusje na temat integracji perspektywy niepełnosprawności w ramach konkretnych operacji i działań wojskowych, aby zapewnić, że program Niepełnosprawność, Pokój i Bezpieczeństwo połączy się z innymi programami ochrony, w tym Kobiety, Pokój i Bezpieczeństwo (WPS). Konieczne jest także włączenie dyskusji na temat integracji osób niepełnosprawnych do rozmów prowadzonych przez Dowództwo Sojusznicze NATO. Istnieje wiele obszarów, w których taki dialog mógłby wpłynąć na działania NATO, czy to w odniesieniu do Operacji Wielodomenowych w Środowisku Miejskim, wniosków wyciągniętych z wojny na Ukrainie, czy też [Agendy Rozwoju Sztuki Wojennej] (https://www.act.nato.int/warfare-development-agenda/). Aktywna integracja perspektywy niepełnosprawności w tych krytycznych obszarach w ramach NATO zapewni bardziej kompleksowe i skuteczne podejście do globalnych wyzwań w dziedzinie bezpieczeństwa.
Około 75 lat po utworzeniu Sojuszu oraz w zgodzie z istniejącymi politykami w zakresie agendy „Kobiety, pokój i bezpieczeństwo” oraz programów na rzecz bezpieczeństwa ludzi, NATO powinno w odpowiednim czasie zająć się ochroną osób z niepełnosprawnością, a także zapewnić ich udział w pracach NATO, odzwierciedlając przywiązanie Sojuszu do idei bezpieczeństwa włączającego i wartości demokratycznych. Konsensus wokół tych kwestii jest możliwy. Niemal wszystkie państwa członkowskie NATO są już stronami wspomnianej konwencji, mają solidne prawo dotyczące niepełnosprawności i ramy polityki w tym zakresie, a także popierają zasadę włączania osób z niepełnosprawnością w demokratyczne procesy decyzyjne.
Niemal wszystkie państwa członkowskie NATO są już stronami wspomnianej konwencji, mają solidne prawo dotyczące niepełnosprawności i ramy polityki w tym zakresie, a także popierają zasadę włączania osób z niepełnosprawnością w demokratyczne procesy decyzyjne. Niemniej, NATO powinno działać na rzecz realizacji agendy „Niepełnosprawność, pokój i bezpieczeństwo”. Zdjęcie © NATO
W celu wspierania realizacji agendy „Niepełnosprawność, pokój i bezpieczeństwo” zaleca się podjęcie w ramach NATO kilku działań, w tym:
Zobowiązanie do włączenia podstawowych postanowień rezolucji RB ONZ nr 2475 do polityki NATO, z naciskiem na ochronę osób z niepełnosprawnością w konfliktach zbrojnych oraz z wyraźnym uznaniem, że konflikty zbrojne mają nieproporcjonalny wpływ na osoby z niepełnosprawnością; że osoby te są ważnymi podmiotami pokoju i bezpieczeństwa; oraz że uwzględnienie perspektywy niepełnosprawności w pracach Sojuszu jest koniecznością.
Wspieranie równości osób z niepełnoprawnością jako odzwierciedlenie wartości NATO, zgodnie z tym, w jaki sposób Koncepcja Strategiczna 2022 - dokument przewodni Sojuszu - podkreśla przekrojowe znaczenie integracji agendy „Kobiety, pokój i bezpieczeństwo” ze wszystkimi podstawowymi zadaniami NATO.
Wyznaczenie punktu kontaktowego na potrzeby działań NATO w tej dziedzinie z odpowiednimi zasobami, w tym personelem i finansowaniem, aby mieć dostęp do kluczowych interesariuszy reprezentujących głosy osób z niepełnosprawnością.
Opracowanie przez szefów państw i rządów NATO polityki w zakresie niepełnosprawności, pokoju i bezpieczeństwa jako części istniejącej natowskiej agendy na rzecz bezpieczeństwa ludzi, w celu ukierunkowania prac NATO nad agendą „Niepełnosprawność, pokój i bezpieczeństwo”. Powinno to obejmować przywództwo kompetentne w zakresie potrzeb osób z niepełnosprawnością oraz uwzględniające poglądy tych osób i reprezentujących je organizacji.
Zaangażowanie natowskiego Panelu Doradczego na rzecz Społeczeństwa Obywatelskiego we współdziałanie z organizacjami reprezentującymi osoby z niepełnosprawnością w kształtowanie polityki i praktyk w oparciu o założenie, że równość osób z niepełnosprawnością jest ważnym wymiarem współpracy NATO z innymi organizacjami międzynarodowymi, w tym z Organizacją Narodów Zjednoczonych oraz Organizacją Bezpieczeństwa i Współpracy w Europie.
Osoby z niepełnosprawnością zostały - z opóźnieniem - uznane za społeczność zagrożoną podczas konfliktów zbrojnych i ich następstw. Rezolucja Rady Bezpieczeństwa ONZ nr 2475 zapewnia ramy dla uznania przez NATO ochrony osób z niepełnosprawnością w podobny sposób, w jaki Sojusz uznaje ochronę kobiet i dzieci w sytuacjach zagrożenia. Wyraźne uznanie przez NATO wpływu konfliktów zbrojnych na osoby z niepełnosprawnością, w połączeniu ze zobowiązaniem do włączenia podstawowych postanowień rezolucji RB ONZ nr 2475 do polityki NATO, jest naturalnym przedłużeniem wysiłków NATO na rzecz wzmocnienia jego podejścia do bezpieczeństwa ludzi oraz wysiłków Sojuszu na rzecz promowania praw osób z niepełnosprawnością w czasie pokoju i konfliktu.