Wdrażanie agendy bezpieczeństwa klimatycznego NATO - spodziewane wyzwania

Śródziemnomorskie fale upałów i pożary w połączeniu z wystąpieniem zjawiska klimatycznego znanego "El Niño" - które prawdopodobnie ustanowi nowe rekordy temperatury i doprowadzi do zwiększonej suszy i opadów deszczu w różnych częściach świata - alarmują, że rok 2023 może być jeszcze gorszy. Nie jest zaskoczeniem, że według niedawnego sondażu NATO, aż 32% obywateli Sojuszu uważa zmiany klimatyczne za największe zagrożenie dla ich bezpieczeństwa - przed ryzykiem wojny, terroryzmu, niestabilności politycznej czy cyberataków.

Chociaż NATO zwraca uwagę na wyzwania związane z naturalnym środowiskiem już od ponad 50 lat - głównie poprzez szeroki zakres badań naukowych - dopiero niedawno członkowie Sojuszu zgodzili się podjąć konkretne działania. Na szczycie w Brukseli w 2021 r. NATO postawiło sobie za cel stanie się „wiodącą organizacją międzynarodową, jeśli chodzi o zrozumienie i adaptację do wpływu zmian klimatu na bezpieczeństwo" i wsparło te ambicje Planem działania w sprawie zmian klimatu i bezpieczeństwa. Plan działania określa rolę NATO w dziedzinie zmian klimatycznych i bezpieczeństwa w czterech aspektach: zwiększania świadomości Sojuszu na temat skutków zmian klimatycznych dla bezpieczeństwa, promowania adaptacji do zmian klimatycznych we wszystkich obszarach działalności NATO, łagodzenia ich skutków poprzez redukcję emisji wojskowych oraz zwiększania kontaktów z innymi podmiotami aktywnymi w przestrzeni bezpieczeństwa klimatycznego. W odniesieniu do łagodzenia skutków zmian klimatu, NATO wyznaczyło konkretne cele: co najmniej 45% redukcja emisji gazów cieplarnianych do 2030 roku i osiągnięcie zerowego poziomu emisji netto do 2050 roku. Choć skala i ambicje agendy NATO w zakresie zmian klimatycznych i bezpieczeństwa są bezprecedensowe, nadal istnieją wyzwania dla jej pomyślnego wdrożenia. Niektóre z nich będą łatwiejsze do pokonania niż inne. Niniejszy artykuł gromadzi i przegląda dotychczasowe badania oraz opera się na nich. Stara się przedstawić kompleksowe i łatwo dostępne zestawienie różnych kwestii, które NATO musi rozważyć w ramach wysiłków zmierzających do osiągnięcia zerowego poziomu emisji netto, podkreślając osiem kluczowych wyzwań.

Jako Sojusz 31 suwerennych państw (wkrótce 32, po przystąpieniu Szwecji), NATO działa na zasadzie konsensusu. W odniesieniu do przeciwdziałania zmianom klimatycznym, członkowie Sojuszu znajdują się w różnych punktach wyjścia. Podczas gdy niektórzy członkowie NATO chcą, aby NATO zademonstrowało przywództwo w działaniach na rzecz klimatu, inni (zwłaszcza niektórzy członkowie Sojuszu z Europy Środkowej i Wschodniej) wyrazili obawy odnośnie do tempa transformacji energetycznej - nawet poza sektorem obronnym. W obliczu wojny toczącej się u progu NATO, spełnianie wyższych standardów redukcji emisji nie było traktowane z jako równie naglące jak zapewnienie Ukrainie środków do obrony, przy jednoczesnym wzmocnieniu kolektywnej obrony Sojuszu przed zagrożeniem, jakie stanowi Rosja. Ta różnica w perspektywach państw członkowskich może stanowić wyzwanie dla tempa i zakresu wysiłków NATO na rzecz sprostania wyzwaniom bezpieczeństwa związanym z klimatem. Kluczowe będzie utrzymanie tempa i zapobieganie dywersji. Aby zagwarantować, że bezpieczeństwo klimatyczne pozostanie na szczycie agendy NATO, niezbędne jest stałe skupianie wysiłków i przywództwo - zarówno ze strony wyższego personelu NATO, jak i państw członkowskich.

Postrzeganie pilności działań na rzecz klimatu różni się znacznie wśród personelu wojskowego, urzędników służby cywilnej i ministrów, a także w zależności od kraju. Chociaż ogólna świadomość i wsparcie dla adaptacji do zmian klimatu rosną, niektórzy wojskowi nadal są przekonani, że siły zbrojne powinny działać bez ograniczeń związanych z celami środowiskowymi. Dominujące przekonanie, że istnieje kompromis między przejściem na ekologię a utrzymaniem zdolności sił zbrojnych, w połączeniu z obawami, że presja na dekarbonizację obronności może spowodować utratę skuteczności operacyjnej, stanowi kolejny czynnik hamujący osiągnięcie zmian organizacyjnych.

Awersja do ryzyka równie mocno hamuje postęp. Chętne przyjmowanie innowacji ma fundamentalne znaczenie dla pozyskiwania, przyjmowania i zmieniania skali zastosowania energooszczędnych technologii. Jednak w przeciwieństwie do sektora prywatnego, w którym niepowodzenie jest akceptowane jako niezbędna część procesu innowacji, departamenty i agencje rządowe generalnie obawiają się opinii - lub przedstawienia w mediach – jako marnotrawców publicznych pieniędzy, jeśli wysiłki na rzecz innowacji zakończą się niepowodzeniem. Ta „skłonność do chronienia budżetu” powstrzymuje departamenty obrony przed przyjmowaniem czystszych rozwiązań. Według jednego z urzędników NATO, zdolność do przyjmowania technologii w tempie odpowiadającym potrzebom wymaga zupełnie innego sposobu myślenia.

Wojskowe programy szkoleniowe i edukacyjne, a także ukierunkowane warsztaty i prezentacje na temat korzyści płynących z inicjatyw na rzecz zrównoważonego rozwoju, są potężnymi narzędziami do poszerzania wiedzy, zmiany postaw i przyjmowania zachowań prośrodowiskowych. NATO już teraz dąży do włączania tematyki związanej z klimatem do całego spektrum cywilnych i wojskowych szkoleń i edukacji, a także służy jako forum, na którym członkowie Sojuszu mogą wymieniać się najlepszymi praktykami i zdobytymi doświadczeniami w zakresie korzyści operacyjnych płynących z ekologicznych rozwiązań wojskowych. Może również wykorzystywać w tym celu swoje narzędzia dyplomacji publicznej i pomocy. Przykładem może być konferencja ekspertów ds. komunikowania NATO w 2022 r., która obejmowała dyskusje na temat bezpieczeństwa energetycznego i zmian klimatu, mające pomóc członkom Sojuszu w doskonaleniu ich krajowych strategii komunikacyjnych promujących potrzebę dalszego skupiania działań na czystej energii i zmieniającym się klimacie nawet w czasie wojny. Ponadto, badania i eksperymenty w zakresie komunikowania na tematy związane ze środowiskiem pokazują, że sceptycy klimatyczni są bardziej skłonni do wyrażania zaniepokojenia skutkami zmian klimatu, gdy są one przedstawiane jako kwestia bezpieczeństwa narodowego i komunikowane przez personel wojskowy - zarówno były, jak i w służbie czynnej.

Niemal cała energia wykorzystywana obecnie przez sojusznicze siły zbrojne jest pozyskiwana od podmiotów prywatnych i dostarczana za pośrednictwem cywilnych i komercyjnych rurociągów, infrastruktury i miejsc magazynowania. Ponieważ całe społeczeństwa/interesariusze cywilni odchodzą od paliw kopalnych, wojsko musi uważać, aby nie pozostać jedynym sektorem, który nadal polega na oleju napędowym i gazie. Dalsze utrzymywanie rafinerii i infrastruktury paliwowej tylko dla jednego sektora może stać się zaporowo kosztowne lub po prostu niemożliwe. W każdym razie wymagałoby to większego udziału zasobów krajowych. Dlatego też NATO uznaje znaczenie dotrzymywania przez sojusznicze siły zbrojne kroku transformacji w kierunku zielonej energii, która ma miejsce w sektorze cywilnym.

Pojawiły się również obawy dotyczące kompatybilności paliw do celów wojskowych. Siły NATO działają obecnie w ramach jednolitej polityki paliwowej, której celem jest uproszczenie działań logistycznych i zwiększenie interoperacyjności sprzętu. Jak mówi kontradmirał Paul Beattie z Królewskiej Marynarki Wojennej, „interoperacyjność cyfrowa zawsze była trudna, ale nigdy nie musieliśmy martwić się o interoperacyjność, jeśli chodzi o paliwa. To było oczywiste. Wszyscy mieliśmy to samo - był to standard NATO". Podczas gdy niektórzy członkowie NATO już teraz inwestują w zielone technologie i dostosowują swoje standardy paliwowe, inni nadal korzystają ze starszego sprzętu. Jeśli członkowie Sojuszu będą w różnym tempie i na różnych poziomach ambicji realizować wojskowe cele redukcji emisji i integrować czystsze rozwiązania wojskowe, ich zdolność do wspólnego działania może być osłabiona.

Poprzez ustanawianie standardów i wymianę najlepszych praktyk, NATO jest w idealnej pozycji, aby pomagać w unikaniu rozbieżności i zapewniać wspólne postępy państw członkowskich. Podczas szczytu w Wilnie członkowie NATO zgodzili się opracować plan wdrażania „planowej wojskowej transformacji energetycznej" ("Energy Transition by Design") - inicjatywy, która została po raz pierwszy ogłoszona przez Sekretarza Generalnego Jensa Stoltenberga podczas szczytu w Madrycie w 2022 roku. Uznając ryzyko rozbieżności, inicjatywa ta będzie miała na celu zapewnienie, że odejście wojsk od paliw kopalnych nie utrudni interoperacyjności sojuszniczych sił zbrojnych ani nie wpłynie negatywnie na skuteczność operacyjną.

W porównaniu z sektorem cywilnym, żywotność sprzętu wojskowego może być dłuższa, a jego adaptacja trudniejsza. Sprzęt wojskowy i platformy, które dziś znajdują się w końcowej fazie projektowania, wejdą do sił zbrojnych dopiero w latach trzydziestych XXI wieku i pozostaną w służbie w latach osiemdziesiątych XXI wieku, kiedy globalnie dostępny olej napędowy prawdopodobnie nie będzie tani. Aby w przyszłości zapobiec uzależnieniu od emisji dwutlenku węgla i osieroconych surowców, NATO uznaje znaczenie gwarancji uwzględniania standardów efektywności paliwowej i energetycznej już na etapie projektowania zdolności. Modernizacja zdolności istniejących systemów bojowych i inżynieryjnych, a także paliw, jest równie potrzebna w perspektywie krótkoterminowej - zwłaszcza w środkowej fazie eksploatacji, ponieważ nie jest jasne, jakie technologie i systemy będą dostępne za 10-15 lat.

Nowe energooszczędne technologie - podobnie jak każdy inny sprzęt wojskowy - mają długi czas realizacji zamówień, dlatego siły zbrojne Sojuszu pozostaną dużymi konsumentami paliw kopalnych przez długi czas. Wraz z postępującą dekarbonizacją reszty świata, siły zbrojne będą prawdopodobnie odpowiadać za coraz większą część globalnych emisji.

Niektóre rozwiązania technologiczne wiążą się z własnymi zestawami wyzwań. Na przykład, baterie litowo-jonowe mają długi czas ładowania, szybciej ulegają degradacji w czasie upałów i zmniejszają swoją pojemność i wydajność w niskich temperaturach. W trudnych warunkach ładowanie baterii jest powiązane z logistycznym łańcuchem paliwowym i musi być starannie zaplanowane. Jeśli chodzi o mobilność, waga baterii stanowi kolejny zaporowy czynnik.

Produkcja wodoru, którą niektórzy uważają za obiecującą do wykorzystania na dużą skalę w wojsku, jest obecnie droga, energochłonna i brakuje jej dostępnej infrastruktury. Jeśli chodzi o biopaliwa, surowce są ograniczone i już teraz istnieje znaczna konkurencja o te zasoby w sektorze cywilnym (zwłaszcza w przemyśle spożywczym). Zwiększenie produkcji biopaliw może prowadzić do zmiany sposobu użytkowania gruntów, wylesiania i utraty różnorodności biologicznej. Niektórzy uważają, że ta potencjalna utrata naturalnego pochłaniacza dwutlenku węgla jest gorsza niż spalanie paliw kopalnych. Energia jądrowa - choć technicznie wykonalna - pozostaje ograniczoną opcją dla większości sił zbrojnych ze względów bezpieczeństwa, wysokich kosztów operacyjnych oraz wyzwań związanych z infrastrukturą i magazynowaniem. Ogólnie rzecz biorąc, podczas gdy sojusznicze siły zbrojne polegają już na wielu energooszczędnych technikach w stałych, a nawet wysuniętych bazach operacyjnych, liczne „zielone" technologie są nadal niewystarczająco zaawansowane, aby nadawały się do użytku bojowego. A w miarę jak wojska Sojuszu przechodzą na odnawialne źródła energii, wzrośnie zależność od inteligentnych i połączonych systemów, które są podatne na cyberataki.

NATO będzie potrzebować pomocy sektora prywatnego, aby osiągnąć swoje cele w zakresie dekarbonizacji. Podczas gdy w przeszłości to wojsko napędzało postęp technologiczny, to właśnie sektor prywatny przewodzi rozwojowi innowacyjnych rozwiązań podwójnego zastosowania, które mogą potencjalnie przynieść korzyści sojuszniczym siłom zbrojnym w dzisiejszych czasach, w tym w obszarze zrównoważonego rozwoju. Z wyjątkiem dużych kontrahentów z sektora obronnego, firmy prywatne tradycyjnie ostrożnie podchodzą do angażowania się lub udostępniania danych sektorowi obronnemu. Dotyczy to w szczególności startupów na wczesnym etapie rozwoju. Czynnikiem zniechęcającym były również biurokratyczne procedury i długie terminy zamówień.

Uważa się, że nastawienie to zmieniło się po inwazji Rosji na Ukrainę na pełną skalę w 2022 r., która skłoniła wielu prywatnych interesariuszy do wykorzystania swoich zasobów, zdolności i wiedzy specjalistycznej na rzecz bezpieczeństwa narodowego. Wojna postawiła również pod znakiem zapytania potencjalnie problematyczne implikacje zagranicznego kapitału venture w startupach w całym Sojuszu - zwłaszcza z państw, które podważają interesy i bezpieczeństwo NATO, zwłaszcza z Chin. Fundusz Innowacji NATO (NATO Innovation Fund - NIF), wraz z Akceleratorem Innowacji Obronnych NATO dla Północnego Atlantyku (NATO’s Defense Innovation Accelerator for the North Atlantic - DIANA), mają wypełnić luki między innowatorami a wojskiem, a także odblokować dodatkowe finansowanie, którego potrzebują startupy na wczesnym etapie rozwoju, innowatorzy i środowiska akademickie.

W swoich wysiłkach na rzecz odejścia od paliw kopalnych, członkowie Sojuszu muszą uważać, aby nie zastąpić jednej zależności inną - zwłaszcza w odniesieniu do kluczowych surowców mineralnych, które są niezbędne do budowy i utrzymania „czystych" technologii, takich jak panele słoneczne i ogniwa paliwowe, a także nowoczesnych systemów uzbrojenia. Chiny dominują obecnie na światowym rynku wydobycia i przetwarzania metali ziem rzadkich, zapewniając aż 98% europejskich dostaw. Podczas gdy większość członków NATO była w stanie stosunkowo szybko znaleźć alternatywy dla rosyjskich źródeł energii i odejść od nich, uniezależnienie się od Chin jest znacznie trudniejsze. Członkowie Sojuszu muszą wzmocnić odporność swoich łańcuchów dostaw, zwiększyć świadomość tego, gdzie leżą największe słabości, zdywersyfikować swoje portfele importowe oraz przyjąć podejście "6 R" do łagodzenia podatności łańcucha dostaw: poddać refleksji, redukować, zastąpić, przeprojektować, recyklingować i redystrybuować surowce. NATO mogłoby odgrywać wiodącą rolę w opracowywaniu ocen podatności na zagrożenia dla surowców i łańcuchów dostaw, zachęcać państwa członkowskie i partnerów NATO do uwzględniania tych ustaleń przy podejmowaniu decyzji dotyczących zamówień, a także do opracowywania wspólnych reakcji i standardów w zakresie przeciwdziałania przymusowi ekonomicznemu.

Jako że wysiłki NATO na rzecz reagowania na zagrożenia dla bezpieczeństwa związane z klimatem są podejmowane stosunkowo od niedawna, priorytetowe traktowanie zmian klimatu musi iść w parze z odpowiednim zatrudnieniem i zasobami. Od 2021 roku, kiedy to powstał Plan Działań NATO w zakresie zmian Klimatu i bezpieczeństwa, Kwatera Główna NATO zatrudniła kilku nowych pracowników i poczyniono istotne postępy w zakresie zwiększania odpowiedniej wiedzy i zdolności w całej organizacji. Centrum Badań i Eksperymentów Morskich NATO (Centre for Maritime Research and Experimentation CMRE) - organ wykonawczy Organizacji ds. Nauki i Technologii (Science and Technology Organization - STO) - poszukuje również naukowców zajmujących się klimatem. Oczekuje się, że oczekiwane Centrum Doskonałości w zakresie Zmian Klimatu i Bezpieczeństwa (Climate Change and Security Centre of Excellence - CASCOE), które będzie głównie prowadzone przez Kanadę i rozpocznie działalność jesienią 2023 roku, będzie składać się z 35 stałych pracowników (zarówno cywilnych, jak i wojskowych). Chociaż NATO nie może zobowiązać poszczególnych członków Sojuszu do zwiększenia zasobów i rekrutacji w obszarze bezpieczeństwa klimatycznego na poziomie krajowym, wymowny jest fakt, że aż 11 państw sponsorujących (oprócz Kanady) podpisało list intencyjny (Memorandum of Understanding) w celu uruchomienia CASCOE w Wilnie i zobowiązało się do oddelegowania krajowych ekspertów do Centrum.

Program Nauka dla Pokoju i Bezpieczeństwa (Science for Peace and Security - SPS), który finansuje wspólne działania naukowe członków i partnerów NATO, w coraz większym stopniu kieruje swoją uwagę i finansowanie na bezpieczeństwo związane z ochroną środowiska. Już w 2022 roku 17 procent zatwierdzonych działań koncentrowało się na badaniach i wymianie wiedzy w obszarze klimatu i bezpieczeństwa. W 2023 r. projekty koncentrujące się na bezpieczeństwie środowiskowym i energetycznym otrzymały wyższy priorytet finansowania. Wreszcie, zarówno Fundusz Innowacji NATO (NIF), jak i Akcelerator Innowacji Obronnych NATO dla Północnego Atlantyku (DIANA) mają zielony komponent. DIANA rozpoczęła działalność i ogłosiła pierwsze zaproszenie do składania wniosków w czerwcu 2023 r., a odporność energetyczna stanowi jeden z trzech priorytetowych obszarów zainteresowania. Wszystko to pokazuje, że sojusznicy, niezależnie od konkurujących ze sobą poglądów i priorytetów, nadal bardzo poważnie traktują zagrożenia środowiskowe dla swoich działań wojskowych.

Wdrażanie agendy bezpieczeństwa klimatycznego NATO stoi w obliczu wielu wyzwań, począwszy od nowych zależności strategicznych, poprzez zagrożenia techniczne i interoperacyjne, aż po ograniczenia finansowe i związane z potencjałem. W miarę, jak Sojusz w coraz większym stopniu zajmuje się bieżącymi kwestiami, musi zagwarantować, że jego rola w zakresie bezpieczeństwa klimatycznego jest jasno zdefiniowana (zarówno wewnętrznie, jak i wobec szerszej opinii publicznej), że dysponuje zasobami umożliwiającymi jej realizację oraz że stoi za nią wola polityczna. Kluczowe będzie utrzymanie tempa prac w obliczu trwającej wojny i konkurujących ze sobą priorytetów. Podczas gdy wymagana będzie zmiana kulturowa w sektorze obronnym, promowanie większej wiedzy na temat zmian klimatu ma kluczowe znaczenie we wszystkich sektorach społeczeństwa, nie tylko w obronności.

Pomimo istniejących wyzwań, NATO - na poziomie organizacyjnym - poczyniło znaczne postępy od czasu przyjęcia Planu działania w zakresie zmian klimatu i bezpieczeństwa w 2021 roku. Szczyt w Wilnie stanowił ważny kamień milowy na drodze NATO do stania się wiodącą organizacją międzynarodową, jeśli chodzi o zrozumienie i adaptację do wpływu zmian klimatu na bezpieczeństwo. Opublikowano trzy główne raporty, z których każdy odnosi się do odrębnego filaru Planu Działań NATO w zakresie Zmian Klimatu i Bezpieczeństwa. Jeśli chodzi o łagodzenie zmian klimatycznych, które jest uważane za najbardziej ambitny element agendy bezpieczeństwa klimatycznego NATO, opracowanie jednolitej metodologii obliczania i analizowania wojskowych emisji gazów cieplarnianych przedsiębiorstw NATO, która została opublikowana na szczycie w Wilnie w tym roku, jest ważnym krokiem ułatwiającym NATO osiąganie celów redukcji emisji.

Podczas gdy transformacja energetyczna jest w pełnym rozwoju (przyspieszonym przez trwającą wojnę i globalny kryzys energetyczny), wysiłki związane z oceną emisji wojskowych, wymianą najlepszych praktyk i opracowywaniem natowskiego projektu "Energy Transition by Design" pokazują, że NATO myśli o przyszłości projektowania sił zbrojnych w kontekście zmian klimatycznych i docelowego zerowego poziomu netto oraz, że stara się pomagać w unikaniu rozbieżności i zapewniać wspólne postępy państw członkowskich. Wojskowa dekarbonizacja i odporność poszczególnych członków Sojuszu - a tym samym odporność Sojuszu jako całości - są ze sobą powiązane teraz bardziej niż kiedykolwiek.