Natowskie ćwiczenia z zarządzania kryzysowego: przygotować się na nieznane

Przez krótki moment w maju 2019 roku NATO było pogrążone w poważnym kryzysie - nie prawdziwym, tylko pozorowanym, mającym na celu przetestowanie rozwiązań natowskich w zakresie zarządzania kryzysowego na strategicznym polityczno-wojskowym poziomie. Ćwiczenia Crisis Management Exercise 2019, które odbyły się w dniach od 9 do 15 maja 2019 roku, były jednymi z największych natowskich manewrów polityczno-wojskowych od zainicjowania ich serii w 1992 roku, z udziałem ponad 2000 uczestników z całego Sojuszu.

Taka duża liczba uczestników pokazuje, jak wielką rangę w ostatnich latach zyskały strategiczne polityczno-wojskowe ćwiczenia w NATO, a także w innych organizacjach międzynarodowych, w tym w Unii Europejskiej. W ramach Wspólnej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony, od maja 2002 roku Unia Europejska zorganizowała kilka zakrojonych na dużą skalę ćwiczeń z zarządzania kryzysowego, aby testować różne szczeble procesu reagowania kryzysowego. W bliższym okresie w sierpniu 2017 roku i w listopadzie 2018 roku Unia Europejska wspólnie z NATO zorganizowały dwa równoległe i skoordynowane ćwiczenia reakcji na złożone i nagłe zagrożenia hybrydowe.

Chociaż strategiczne polityczno-wojskowe ćwiczenia stały się szczególnie widoczne w ostatnich latach, mają one długą historię w Sojuszu sięgającą pierwszych dni zimnej wojny. Przez ten czas ćwiczenia te znacząco ewoluowały, jednak uzasadnienie ich organizowania zawsze odzwierciedlało priorytety i obawy Sojuszu w danym czasie.

Od samego początku natowskie ćwiczenia polityczno-wojskowe miały na celu trenowanie sojuszniczych rozwiązań w zakresie odstraszania i obrony, w tym obrony zbiorowej z artykułu 5 Traktatu Waszyngtońskiego. Rzeczywiście od lat pięćdziesiątych do 1989 roku ćwiczenia te odzwierciedlały obawy Sojuszu związane z konwencjonalnymi zagrożeniami ze strony Związku Radzieckiego i innych państw członkowskich Układu Warszawskiego.

FALLEX (jesienne ćwiczenia - Fall Exercise), zainaugurowane we wczesnym okresie zimnej wojny, były pierwszymi natowskimi ćwiczeniami na wysokim szczeblu. Zostały one zastąpione przez WINTEX-CIMEX (ćwiczenia zimowe i ćwiczenia cywilno-wojskowe - Winter Exercise i Civil-Military Exercise) organizowane, co dwa lata, w latach nieparzystych, od połowy lat sześćdziesiątych do późnych lat osiemdziesiątych, a także przez HILEX (ćwiczenia na wysokim szczeblu - High-Level Exercise), które odbywały się w latach parzystych, przez całą ósmą dekadę XX wieku. WINTEX-CIMEX były wszechstronnymi, dwutygodniowymi ćwiczeniami rozwijającymi zdolności kinetyczne i wzmocnienie sił na szczeblu strategicznym, operacyjnym i taktycznym we wszystkich trzech obszarach – na lądzie, na morzu i w powietrzu – z wykorzystaniem stałych sił stacjonujących w całej Europie Zachodniej, z uwzględnieniem taktycznych sił nuklearnych. Natomiast HILEX były wewnętrznymi ćwiczeniami dla personelu stacjonującego w Kwaterze Głównej NATO, których celem było utrzymanie znajomości procedur oraz zrozumienie warunków bezpieczeństwa w kontekście obrony zbiorowej Sojuszu.

W 1989 roku upadek muru berlińskiego rozpoczął nową erę natowskich ćwiczeń polityczno-wojskowych. Koniec istnienia Układu Warszawskiego skłonił NATO do przeprowadzenia gruntownej rewizji dotychczasowego systemu tych szkoleń. Ostatnie ćwiczenia WINTEX-CIMEX odbyły się w 1989 roku, a ostatnie ćwiczenia HILEX – niewiele wcześniej. Przez następne dwie dekady dotychczasowy wyłączny nacisk na obronę zbiorową osłabł, ponieważ wcześniej postrzegane zagrożenia ze Wschodu ustępowały miejsca rosnącym obawom przed wyzwaniami asymetrycznymi oraz niestabilnością na peryferiach Sojuszu.

Pierwsze ćwiczenia NATO oficjalnie nazwane “ćwiczeniami z zarządzania kryzysowego” zostały zainicjowane, jako projekt pilotażowy w 1992 roku. Miały formę tygodniowych ćwiczeń, a ich celem było testowanie ról i procedur w zarządzaniu kryzysowym na poziomie sztabów i dowództw. Koncentrowano się na rosnącej zdolności NATO do reagowania na kryzysy w środowisku postzimnowojennym, charakteryzującym się większą niepewnością i poprawą stosunków między Wschodem i Zachodem.

W latach dziewięćdziesiątych interwencje wojskowe NATO na Bałkanach Zachodnich stały się silnym katalizatorem skłaniającym Sojusz do koncentrowania swoich ćwiczeń z zarządzania kryzysowego na operacjach reagowania kryzysowego spoza artykułu 5, poza granicami Sojuszu, w tym z uwzględnieniem kierowanych przez NATO operacji wspierania pokoju realizowanych z mandatu

Organizacji Narodów Zjednoczonych. W następstwie tragedii w Rwandzie i na Zachodnich Bałkanach społeczność międzynarodowa zaczęła postrzegać interwencje, jako uprawniony sposób zapobiegania łamaniu praw człowieka na wielką skalę. Znalazło to odzwierciedlenie w wypracowaniu nowych koncepcji, w tym tak zwanej „odpowiedzialności za ochronę”.

W tym czasie ćwiczenia z zarządzania kryzysowego zaczęły być postrzegane, jako użyteczne narzędzie ćwiczenia się w podejmowaniu decyzji w odniesieniu do zapobiegania kryzysom i ich rozwiązywania, albo w realizacji celów humanitarnych. W 2001 roku interwencja w Afganistanie, a także nowe wyzwania w postaci terroryzmu i niesymetrycznego konfliktu, były kolejną zachętą dla Sojuszu do ćwiczenia realizacji wspomnianych koncepcji. NATO zaczęło także włączać partnerów i inne organizacje międzynarodowe w swoją architekturę zarządzania kryzysowego. Ćwiczenia z zarządzania kryzysowego były użytecznymi wektorami wskazującymi możliwości włączania zewnętrznych podmiotów do prac Sojuszu.

Od roku 2014, po bezprawnej aneksji Krymu przez Rosję, zmiany w globalnym środowisku bezpieczeństwa odnowiły zainteresowanie NATO ćwiczeniami z obrony zbiorowej. Odżywające widmo konwencjonalnych działań zbrojnych w wyniku odrodzenia się zagrożenia ze Wschodu na nowo skłoniły do rewizji natowskich priorytetów szkoleniowych poprzez rozszerzenie zakresu natowskich ćwiczeń z zarządzania kryzysowego tak, aby zmieściły się w nim zarówno scenariusze z artykułu 5 (obrona zbiorowa), jak i spoza artykułu 5 (szerzenie stabilności). Współczesne ćwiczenia z zarządzania kryzysowego są coraz bardziej złożone, co jest odzwierciedleniem szerokiej gamy wyzwań bezpieczeństwa i potencjalnych kryzysów, na które Sojusz musi reagować w swoim współczesnym środowisku bezpieczeństwa – od zagrożeń hybrydowych po potencjalne kinetyczne działania zbrojne, terroryzm, niestabilność poza granicami Sojuszu, aż po proliferację broni masowego rażenia. Zmiany te skłoniły NATO do odejścia od czysto fikcyjnych scenariuszy na rzecz scenariuszy wykorzystujących coraz bardziej realistyczne scenografie.

Kryzysy mogą być nieoczekiwanymi i czasami trudnymi do przewidzenia zdarzeniami, które stawiają wyzwanie fundamentalnym wartościom i normom systemu, i wymagają koordynacji działań wielu różnych podmiotów oraz szybkiego podejmowania decyzji. Rządy i organizacje międzynarodowe tradycyjnie odgrywały ważną rolę w zarządzaniu kryzysowym. W czasie kryzysu obywatele często oczekują od politycznych decydentów łagodzenia złych skutków nagłego zdarzenia, niezależnie od tego, czy ma ono charakter polityczny, ekonomiczny, czy społeczny, a brak właściwej reakcji może spowodować niepowetowane szkody dla wizerunku i legitymizacji organizacji lub instytucji.

Jednak kryzysy również znacząco ewoluowały we współczesnym złożonym środowisku bezpieczeństwa. Zwiększająca się ponadnarodowość, globalizacja i mediatyzacja, a także spektakularny rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych doprowadziły do powstania nowych rodzajów wyzwań (na przykład, hybrydowych i cybernetycznych), które podważają bardziej „tradycyjne” koncepcje zarządzania kryzysowego. Utrudnia to zarówno rządom jak i podmiotom międzynarodowym rozpoznanie ostrzegawczych sygnałów nagle materializującego się zagrożenia, albo przewidzenie następstw wykraczających poza bezpośrednie, krótkoterminowe skutki. W tym zmieniającym się krajobrazie ćwiczenia z zarządzania kryzysowego ponownie pojawiają się, jako potężne narzędzia w rękach politycznych decydentów i organizacji mogące zwiększyć ich zdolność do radzenia sobie z nadejściem niekorzystnych i często nieoczekiwanych zdarzeń.

Jedną z podstawowych korzyści, które organizacje takie jak NATO mogą czerpać z ćwiczeń z zarządzania kryzysowego, zwłaszcza obecnie, polega na rozwijaniu kultury strategicznej i świadomości zagrożeń oraz zwiększaniu gotowości. W wielkich organizacjach międzynarodowych struktura kadrowa jest często psuta przez zadziwiająco dużą rotację personelu, co może prowadzić do braku doświadczenia i wyszkolenia w zakresie zarządzania kryzysowego oraz podważyć gotowość na poziomie indywidualnym i instytucjonalnym. Jednocześnie nie ma zbyt wiele okazji, aby uczyć się zarządzania kryzysowego na podstawie doświadczeń czerpanych z pierwszej ręki.

Dzięki stworzeniu bezpiecznych I kontrolowanych warunków, w których uczestnicy mogą mierzyć swoją zdolność do konfrontowania się z daną sytuacją, ćwiczenia z zarządzania kryzysowego mogą lepiej zapewnić, że uczestnicy będą wyposażeni w umiejętności i wiedzę właściwe do mierzenia się z przyszłymi niekorzystnymi zdarzeniami. Nawet jeśli parametry rzeczywistego kryzysu zawsze będą się różnić od tych właściwych dla kontrolowanych ćwiczeń, ćwiczenia pozostają skuteczną szansą na zwiększanie poziomu gotowości i świadomości zagrożeń w całym NATO - na przykład pomagają ich uczestnikom lepiej zrozumieć czynniki napędzające lub sygnały ostrzegawcze właśnie rodzącej się sytuacji kryzysowej i, w ostatecznym rozrachunku, przygotować się na nieznane.

Ćwiczenia z zarządzania kryzysowego mogą także służyć, jako mechanizmy oceny atutów i słabości potencjału zarządzania kryzysowego organizacji. Ćwiczenia z zarządzania kryzysowego mogą pomóc rozpoznać, co działa i – co być może ważniejsze – co zawodzi w rolach, planach i procedurach stworzonych po to, żeby reagować na szeroki wachlarz scenariuszy kryzysu. Jest to jeden z najbardziej efektywnych kosztowo i konkretnych sposobów, aby zagwarantować, że rozwiązania wprowadzone w czasie pokoju zadziałają prawidłowo w odpowiedzi na pełny cykl sytuacji kryzysowej – przed, w trakcie i po zakłócającym zdarzeniu. Co niezwykle ważne, oferują one narzędzia do testowania i oceny nowych i rozwijających się koncepcji w warunkach, gdy błędy są dopuszczalne i zachęca się do podejmowania kontrolowanego ryzyka.

Jednak, żeby ćwiczenia rzeczywiście coś znaczyły, powinny być one częścią procesu zmian w ramach których pojawiające się problemy są przetwarzane w szanse na poprawę. Rozpoznanie pouczających doświadczeń oraz działań naprawczych poprzez ocenę całościowej reakcji NATO jest w istocie kluczowym aspektem ćwiczeń z zarządzania kryzysowego. Celem jest wychwycenie i korygowanie wszelkich luk, błędów i niedoskonałości, albo określenie atutów, we wszystkich obszarach zarządzania kryzysowego - od odstraszania i obrony, po planowanie operacyjne, świadomość sytuacyjną, cyberobronę, po współpracę z partnerami i tak dalej. Kluczowe jest działanie we właściwym czasie. Skuteczna ocena wymaga dyskusji podejmowanych w czasie, gdy ćwiczenia nadal pozostają świeżo w pamięci decydentów i uczestników.

Wreszcie, ćwiczenia z zarządzania kryzysowego są wydarzeniami społecznymi. Poprzez promowanie dyskusji, ćwiczenia te mogą pomóc w wypracowaniu wspólnej narracji dotyczącej danego kryzysu i sposobów jego przezwyciężania, tworząc poczucie jedności i wspólnoty celów. Skupiają one kiedy indziej rozproszoną społeczność zajmującą się zarządzaniem kryzysowym z Kwatery Głównej NATO, stolic państw sojuszniczych, dowództw strategicznych i państw partnerskich, aby dyskutować i z reguły zgadzać się z wnioskami wynikającymi z ćwiczeń, a także osiągać porozumienie w sprawie czynników, które mogą pomóc w łagodzeniu rozpoznanych wyzwań. Na podstawowym poziomie są one szansą na nawiązywanie kontaktów międzyresortowych, w tym z organizacjami międzynarodowymi i partnerami. Oczywiście ćwiczenia mogą także generować tarcia oraz ujawniać spory wewnątrz Sojuszu dotyczące kluczowych wrażliwych kwestii. Jednak, zapewniając mechanizmy dialogu, w tym w ramach konsultacji, o których mówi artykuł 4, ćwiczenia te mogą być także użyteczną okazją do przezwyciężania takich trudności. Rzeczywiście znacznie lepiej jest mierzyć się z tymi wyzwaniami w kontrolowanych warunkach ćwiczeń niż w gorącej atmosferze rzeczywistego kryzysu.

Rozwój nowych technologii jest obecnie jednym z najbardziej ekscytujących trendów w obszarze ćwiczeń z zarządzania kryzysowego. Wraz z nadejściem sztucznej inteligencji oraz zaawansowanych technik modelowania i symulacji, w nieodległej przyszłości ćwiczenia z zarządzania kryzysowego prawdopodobnie będą bardziej „zanurzające”, interaktywne i dynamiczne niż kiedykolwiek wcześniej. Technologie te umożliwią przyszłym ćwiczeniom lepiej odtwarzać rzeczywiste parametry oraz pozwolą na rozwój wielu różnych scenariuszy w zależności od decyzji podejmowanych przez uczestników, tym samym maksymalizując ich potencjał szkoleniowy.

Chociaż mogą upłynąć lata zanim technologie te zrewolucjonizują metody planowania i przeprowadzania szkoleń, niektóre z nich już zaczęły wywierać transformujący wpływ na ćwiczenia na poziomie operacyjnym i taktycznym, na przykład w odniesieniu do sposobu, w jaki uczeni i szkoleni są piloci wojskowi. Dzięki tym postępom, które mają szansę dalej zwiększać ich wartość dodaną, ćwiczenia z zarządzania kryzysowego prawdopodobnie pozostaną dla Sojuszu kluczowymi narzędziami umożliwiającymi przygotowanie się na przyszłe skomplikowane warunki bezpieczeństwa.