Region Morza Czarnego - kluczowy punkt przecięcia szlaków

Region Morza Czarnego ma kluczowe znaczenie dla Europy, jako bardzo ważne rozdroże i kluczowy punkt przecięcia szlaków wiodących ze wschodu na zachód i z południa na północ. Wielu ekspertów uważa, że ten, kto kontroluje lub dominuje nad Morzem Czarnym łatwo może rozciągać władzę na cały europejski kontynent, zwłaszcza na Bałkany i Europę Środkową, ale także na wschodni region śródziemnomorski, południowy Kaukaz i północną część Bliskiego Wschodu.

Mieszczą się tam trzy państwa członkowskie (Bułgaria, Rumunia i Turcja) oraz kilka państw partnerskich NATO, więc jakiekolwiek przejawy niestabilności lub wrogości w tym regionie bezpośrednio wpływają na Sojusz. Działania Rosji były przedmiotem uwagi szczytu NATO w Warszawie w lipcu 2016 roku, gdzie przywódcy Sojuszu jednoznacznie stwierdzili, że „ostatnie działania i decyzje polityczne Rosji zmniejszyły stabilność i bezpieczeństwo, zwiększyły nieprzewidywalność oraz zmieniły środowisko bezpieczeństwa.”

W ostatnich kilku latach Rosja konsekwentnie wzmacniała swoją postawę wojskową oraz wspierała te działania bezkompromisową i asertywną kompanią informacyjną. Większość ekspertów do spraw rosyjskich uważa, że Moskwa robi to przede wszystkim po to, aby realizować swój cel strategiczny, jakim jest status mocarstwa oraz tworzenie stref uprzywilejowanych wpływów.
Twierdzenie to wspierają twarde fakty. Najnowsze i prawdopodobnie najpoważniejsze zagrożenia dla struktury bezpieczeństwa europejskiego, otwarcie podważające ustalony ład globalny wystąpiły w regionie Morza Czarnego: konflikt Rosji z Gruzją w 2008 roku, jej nielegalna aneksja Krymu w 2014 roku oraz trwające nadal działania destabilizacyjne we wschodniej Ukrainie. Poza wykorzystywaniem konwencjonalnego potencjału militarnego, Rosja stosuje asymetryczne środki prowadzenia działań zbrojnych w tym regionie, mające na celu zakłócanie i obezwładnianie suwerennych decyzji poszczególnych państw oraz ich procesów demokratyzacji i integracji euroatlantyckiej.

Jakie są główne wyzwania dla NATO?

Wyzwania dla bezpieczeństwa w regionie Morza Czarnego są wzajemnie powiązane i nierozerwalnie wplecione w szerszy kontekst bezpieczeństwa euroatlantyckiego.

Rozbudowa potencjału wojskowego Rosji oraz systemy A2/AD

Środki izolowania pola walki (systemy A2/AD) w żargonie wojskowym opisują sytuację, gdy państwo rozmieszcza systemy uzbrojenia, często z bronią dalekiego zasięgu, aby zamknąć obcym siłom swobodę manewrowania w polu walki. Naziemne wyrzutnie rakietowe ziemia-powietrze, wyrzutnie pocisków balistycznych ziemia-ziemia oraz pocisków typu cruise, a także wyrzutnie pocisków przeciwokrętowych, to zdolności najczęściej stosowane do konstrukcji systemów A2/AD. System taki może być wyposażony w dodatkowe elementy – np. zaawansowane pojazdy lotnicze, okręty nawodne i podwodne oraz ich zdolności służące zapewnieniu przewagi w powietrzu oraz kontroli obszarów morskich. Udoskonalone systemy łączności, obserwacji i nadzoru oraz zdolności wojsk cybernetycznych także wspomagają wszechstronne systemy A2/AD, zakłócając spektrum elektromagnetyczne oraz pozbawiając obce siły możliwości jego wykorzystania.

Koncepcja systemu A2/AD nie jest nowa. Jednak rozmieszczanie dużej liczby tego nowego wyposażenia wzbudza wątpliwości odnośnie do celu i zamiarów skrywanych za tą rozbudową sił rosyjskich. Już na początku 2010 roku rosyjski państwowy program zbrojeń nadał priorytet Flocie Czarnomorskiej, wyznaczając ją do znacznego unowocześnienia potencjału. W 2015 i 2016 roku Flota Czarnomorska otrzymała pierwszy z sześciu planowanych unowocześnionych okrętów podwodnych klasy KILO oraz pierwszą z sześciu planowanych fregat klasy Admirał Grigorowicz. Uzupełniły one zaawansowany technicznie system A2/AD wyposażony w pociski przeciwokrętowe dalekiego zasięgu oraz pociski dalekiego zasięgu typu cruise służące do atakowania celów naziemnych.

Złośliwe wpływy rosyjskie

Niektóre państwa członkowskie NATO oraz organizacje pozarządowe od pewnego czasu głośno i otwarcie mówią o złośliwych działaniach Rosji, których celem jest erozja instytucji demokratycznych poprzez wykorzystywanie tego, co charakteryzuje otwarte gospodarki i społeczeństwa. Liczne doniesienia opisują narzędzia i opcje wykorzystywane w tym celu przez Rosję. Do najbardziej widocznych działań należy aktywna kampania propagandowa, której celem jest stwarzanie nowych i rozognianie historycznych problemów, które utrudniają współpracę w tym regionie, jednocześnie podważając zaufanie do instytucji euroatlantyckich – w tym zarówno NATO, jak i Unii Europejskiej.

W rezultacie cały region, aż do poziomu poszczególnych państw, jest słabszy, mniej otwarty na integrację i niebezpiecznie narażony na wywrotową propagandę. Regularnie wybieranym narzędziem jest szerzenie fałszywych informacji oraz teorii spiskowych, z których wiele sugeruje ukryte zamysły Zachodu. Częściej celem jest podżeganie pretensji wobec elit, w tym bezpośrednie wspieranie partii politycznych o programach antynatowskich i antyeuropejskich, co podsyca ogólny eurosceptycyzm. Ostatnio zaobserwowany trend ujawnia wysiłki zmierzające do dalszej polaryzacji społeczeństw, w których już wcześniej obserwowano podziały w kwestii imigrantów oraz liberalnych wartości demokratycznych.

Przedłużające się konflikty

Postsowieckie przedłużające się (często określane jako “zamrożone”) konflikty koncentrują się w regionie Morza Czarnego. Tworzą one „szare strefy”, które potencjalnie mogłyby wspierać zorganizowaną przestępczość, przemyt i radykalizację – albo już to czynią. Nie potrzeba dużego wysiłku, żeby dostrzec, jak Rosja eksploatuje każdy z nich w celu politycznego zastraszania od niedawna niepodległych byłych republik radzieckich.
Dla NATO stanowi to oczywiście wyzwanie, ponieważ konflikty te mają ogromny potencjał, który szybko może zdestabilizować cały ten region. Globalna strategia Unii Europejskiej przyjęta w 2016 roku także identyfikuje przedłużające się konflikty w regionie Morza Czarnego, jako wyzwanie „dla porządku bezpieczeństwa europejskiego.”

(Nie)bezpieczeństwo energetyczne

Ponieważ Morze Czarne jest kluczowym szlakiem transportu surowców energetycznych, podstawową kwestią jest bezpieczeństwo dostaw. Aktualne warunki bezpieczeństwa także wzbudzają obawy odnośnie do możliwości wydobywania paliw kopalnych w morskiej strefie przybrzeżnej. Jednocześnie współzależność importu gazu pociąga za sobą nieuniknione konsekwencje polityczne i kwestie związane z tym importem bywają łatwo wykorzystywane do celów politycznych. Mimo to członkowie Unii Europejskiej oraz inne państwa podjęły kroki w celu rozwiązania tej kwestii i rynek gazu ziemnego zaczyna przypominać rynek ropy naftowej, gdzie ceny – bardziej niż lokalizacja – decydują o transakcjach. Oczywiście, pilnie potrzebne są połączenia pomiędzy lokalnymi sieciami gazowymi w Europie.

Bezpieczeństwo szlaków komunikacyjnych

Od tysiącleci region Morza Czarnego jest punktem przecięcia szlaków komunikacyjnych między Europą i Bliskim Wschodem, a także tych wiodących ze Wschodnich Bałkanów do Południowego Kaukazu. Bezpieczeństwo tych szlaków komunikacyjnych jest kluczowe dla handlu i pomyślnego rozwoju w tym regionie i poza nim. W tym kontekście oczywiste jest, że aktualna niestabilność dławi rozwój gospodarczy i potencjał regionu, które mogłyby być odblokowane przez handel morski oraz integrację międzynarodową.

Jaka jest reakcja NATO?

NATO wielokrotnie jednoznacznie stwierdzało, że Sojusz nie ma zamiaru rozmieszczać sił zbrojnych we wschodniej i południowej Europie. Jednak nielegalna aneksja Krymu przez Rosję pobudziła Sojusz do wypełniania swojego podstawowego zadania – obrony zbiorowej – żeby zapewnić sobie wiarygodność. Podjęto kroki, żeby wzmocnić obecność NATO w regionie Morza Czarnego, co jest reakcją obronną, proporcjonalną do wykorzystywania potencjału militarnego przez Rosję przeciwko jej sąsiadom nad Morzem Czarnym. Jednocześnie członkowie NATO zgodzili się utrzymywać otwarte kanały komunikacji z Rosją, demonstrując wolę zapewniania przewidywalności i przejrzystości.

Dwutorowe podejście

Region czarnomorski stanowi południowo-wschodnią flankę Sojuszu. Wobec realiów regionalnych oraz wyzwań bezpieczeństwa, NATO wzmocniło swoją postawę odstraszania i obrony za pomocą środków wysuniętej obecności. Są one odpowiednią do czasów pokoju demonstracją zdecydowania NATO, aby zapewniać skuteczne odstraszanie i wiarygodną obronę zbiorową.

Dostosowana wysunięta obecność obejmuje komponent lądowy – wielonarodową brygadę ramową z zadaniem prowadzenia zintegrowanego szkolenia – a także środki wzmacniające obecność w tym regionie w powietrzu i na morzu.

Z ogłoszonych środków, następujące zostały już rozmieszczone:

• 
  Wielonarodowa brygada w Krajowej (rum. Craiova), dla której Rumunia jest państwem ramowym, stanowi lądowy komponent wysuniętej obecności. Obecnie dziesięć państw członkowskich Sojuszu - Bułgaria, Kanada, Niemcy, Hiszpania, Węgry, Włochy, Luksemburg, Holandia, Polska i Portugalia – zgłosiły do niej akces, wnosząc wkład w tworzenie dowództwa brygady oraz koordynując wzmocnione szkolenie.



• W przestrzeni powietrznej Kanada i Włochy wzmacniają wysiłki Rumunii i Bułgarii w zakresie nadzoru powietrznego.



• W obszarze morskim stałe siły morskie NATO są obecne wraz z okrętami oraz zintensyfikowanym programem ćwiczeń flot wojennych. W obszarze czarnomorskim stworzono funkcjonujące już centrum w ramach Dowództwa Morskiego NATO (MARCOM), które koncentruje się na kwestiach bezpieczeństwa specyficznych dla tego regionu i utrzymuje ścisłe powiązania z flotami wojennymi w tym regionie.



• Wreszcie nowa inicjatywa wzmocnionego szkolenia ma na celu nadanie większej spójności wszystkim wysiłkom szkoleniowym.

W obliczu nowej postawy zbrojnej Rosji, niezależnie od postawy odstraszania i obrony wypracowanej w odpowiedzi przez NATO, Sojusz i jego przywódcy zobowiązali się do dążenia do realizacji dwutorowego podejścia. Jak uzgodniono na szczycie warszawskim Sojuszu, jednocześnie wzmacniając odstraszanie i obronę, Sojusz pozostaje otwarty na konkretny i znaczący dialog z Rosją na zasadzie wzajemności. Rada NATO-Rosja odbyła sześć posiedzeń od kwietnia 2016 roku, stwarzając państwom członkowskim NATO możliwość omawiania z Rosją kwestii związanych z działaniami wojsk, przejrzystością i redukowaniem ryzyka.

Szerzenie stabilności oraz angażowanie się we współpracę z partnerami

Podczas szczytu w Warszawie przywódcy Sojuszu stwierdzili, że bardziej stabilne sąsiedztwo NATO oznacza większe bezpieczeństwo Sojuszu a „ Wobec coraz bardziej niestabilnego globalnego środowiska bezpieczeństwa… NATO stara się w większym stopniu włączać w działania społeczności międzynarodowej na rzecz szerzenia stabilności i wzmacniania bezpieczeństwa poza jego terytorium, przyczyniając się tym samym do zwiększenia bezpieczeństwa samego Sojuszu.”

Aby to osiągnąć członkowie NATO w większym stopniu skupili się na obszarach zwiększonego ryzyka i angażują się we współpracę z partnerami NATO w regionie Morza Czarnego z użyciem całego spektrum narzędzi służących wspólnemu zapewnianiu bezpieczeństwa. Obejmuje ono regularne konsultacje na temat strategicznych ocen sytuacji bezpieczeństwa w regionie Morza Czarnego, planowanie odpowiednich manewrów oraz przyspieszenie praktycznego wsparcia dla Gruzji, Mołdawii i Ukrainy.

NATO niewzruszenie stoi na stanowisku nieuznawania nielegalnej aneksji Krymu przez Rosję, co zostało powtórnie stwierdzone podczas wizyty Rady Północnoatlantyckiej w Kijowie w lipcu 2017 roku. Poza wsparciem politycznym NATO znacząco zwiększyło praktyczną pomoc dla Ukrainy, zapewniając indywidualnie dostosowane wsparcie reform w jej sektorach bezpieczeństwa i obrony, a także rozwijając zdolności i potencjał w ramach Wszechstronnego Pakietu Pomocy uzgodnionego podczas szczytu w Warszawie. Niektóre elementy tego pakietu są bezpośrednio związane z bezpieczeństwem w regionie czarnomorskim. Na przykład dzięki projektowi zapewniania bezpieczeństwa regionalnej przestrzeni powietrznej Ukraina poprawi swoją zdolność do radzenia sobie z incydentami w zakresie bezpieczeństwa powietrznego. Inne projekty zmierzają do wzmocnienia zdolności Ukrainy w zakresie dowodzenia i kontroli oraz rozwijania świadomości sytuacyjnej. NATO przyczynia się także do rozwoju ukraińskiej Akademii Morskiej, która została przeniesiona do Odessy po nielegalnej aneksji Krymu przez Rosję.

Gruzja jest jednym z partnerów NATO o specjalnym statusie (Enhanced Opportunities Partners), co umożliwia intensywną współpracę polityczną i praktyczną. Poza tym Pakiet NATO-Gruzja zakładający współpracę w dziedzinie budowania zdolności obronnych, ogłoszony podczas szczytu Sojuszu w Walii w 2014 roku, ewoluuje dopasowując się do negatywnych zmian w środowisku bezpieczeństwa w regionie czarnomorskim. Pakiet zakłada wsparcie w 13 obszarach uwzględniających wszystkie trzy rodzaje sił zbrojnych. Obejmuje doradztwo i stałe kontakty na poziomie strategicznym, budowę potencjału obronnego oraz szkolenie i wielonarodowe ćwiczenia.

Na prośbę tamtejszego rządu zwiększono także zaangażowanie NATO w Mołdawii, żeby wspierać budowę i reformy instytucji obronnych. Pakiet budowania zdolności obronnych (Defence Capacity Building Package) został przyjęty podczas szczytu w Walii, a pod koniec 2017 roku w Kiszyniowie otwarto Biuro Łącznikowe NATO.

Czy można by zrobić coś więcej, aby wzmocnić bezpieczeństwo w tym regionie?

NATO dysponuje siłą polityczną swoich 29 państw członkowskich oraz najbardziej zaawansowanymi zdolnościami obronnymi w celu zapewnienie obrony zbiorowej każdemu ze swoich członków. Udziela wsparcia politycznego swoim partnerom, a także pomaga im budować sprawne instytucje obronne, które generują potencjał niezbędny do strzeżenia ich suwerenności narodowej.

Mimo to, NATO nadal ma pewne ograniczenia. Szczególnie wyzwaniem okazuje się dostosowywanie się do taktyk i zagrożeń hybrydowych, przy jednoczesnym szczegółowym analizowaniu złośliwych operacji rosyjskich. Takie działania mieszczą się na krawędzi tradycyjnych działań zbrojnych, ale poza sferą obrony. Dlatego też po stronie każdego z państw leży obowiązek rozwijania odporności własnych instytucji i społeczeństw umożliwiającej przeciwdziałanie takim taktykom.

Jednak NATO ma naturalnego partnera, który może wnieść dużo „wartości dodanej” do wysiłków zmierzających do przezwyciężania wyżej wspomnianych wyzwań – Unię Europejską. Dwadzieścia dwa państwa członkowskie NATO, to także członkowie Unii Europejskiej. Zatem naturalna jest współpraca tych dwu organizacji w promowaniu rozwoju regionu czarnomorskiego oraz pokonywaniu jego wyzwań bezpieczeństwa. Co więcej, obie organizacje zgodziły się wzmocnić współpracę wobec wyzwań na wschodzie i na południu obejmującą zwalczanie zagrożeń hybrydowych, wzmacnianie obrony, budowę potencjału obronnego, cyberobronę, bezpieczeństwo obszarów morskich oraz ćwiczenia. Unia Europejska może wnieść wkład zwłaszcza poprzez promowanie demokracji i dobrych rządów, które stanowią podstawowy fundament niezbędny do osiągania mocnej i długotrwałej stabilności w regionie czarnomorskim.