Zwalczanie przemocy seksualnej związanej z konfliktami

Współczesne konflikty zbrojne w coraz większym stopniu skierowane są przeciwko cywilom, co naraża ich na ekstremalną przemoc. Osoby cywilne wpadają w pułapkę okrucieństwa na liniach frontu przedłużających się konfliktów w krajach takich, jak Afganistan, Republika Środkowoafrykańska, Demokratyczna Republika Kongo, Irak, Mali, Południowy Sudan i Syria, gdzie tysiące osób są poddawane jednej z najbrutalniejszych form wrogości: przemocy seksualnej związanej z konfliktami (Conflict-Related Sexual Violence - CRSV).

Długotrwały niszczący charakter przemocy seksualnej związanej z konfliktami oraz jej rujnujący skutek dla całych społeczności nadal stanowią duże zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa na świecie. W związku z tym wzrosły oczekiwania, iż podmioty działające w warunkach konfliktu lub tam, gdzie konflikt niedawno się zakończył, którym powierzono ochronę ludności cywilnej - w tym personel wojskowy NATO – podejmą bardziej widoczną rolę w tej kwestii.

Wykorzystanie przemocy seksualnej w konfliktach na całym świecie

Przemoc seksualna od stuleci jest wykorzystywana, jako taktyka wojenna na całym świecie. Współcześnie jest często postrzegana, jako zjawisko nękające regiony w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Jednak przemoc seksualna była powszechna w całej Europie w czasie II wojny światowej oraz potwierdzono, że była kluczowym aspektem konfliktów etnicznych w byłej Jugosławii i w Ruandzie.

Także podczas obecnie trwających konfliktów związana z nimi przemoc seksualna nie zmniejsza się, co podkreślają raporty z całego świata. Wiele krajów jest zagrożonych przez przemoc seksualną, ale w roku 2016 przypadki jej wykorzystanie i wpływu zostały szeroko udokumentowane w 19 krajach w Afryce, Azji, Europie i Ameryce Południowej ( zobacz: w sprawozdaniu Sekretarza Generalnego ONZ w sprawie przemocy seksualnej związanej z konfliktami, kwiecień 2017). Niezależnie od oficjalnej dokumentacji dotyczącej tamtych państw, wiele innych miejsc jest nękanych niezwykle niebezpieczną groźbą, występowaniem lub spuścizną przemocy seksualnej związanej z konfliktem.

Wykorzystywanie przemocy seksualnej w konfliktach jest obecnie uznawane, kodyfikowane i karane, jako jedno z najpoważniejszych naruszeń prawa międzynarodowego. Prawo konfliktów zbrojnych (nazywane także międzynarodowym prawem humanitarnym) oraz prawo międzynarodowe w zakresie praw człowieka określa ten rodzaj okrucieństwa, jako zbrodnię wojenną, zbrodnię przeciwko ludzkości, a także – w niektórych przypadkach – jako ludobójstwo.

Często uważa się, że przemoc seksualna związana z konfliktami, to gwałty dokonywane na kobietach i dziewczętach podczas wojny. Jednak według definicji Statutu Rzymskiego Międzynarodowego Trybunału Karnego to zjawisko ma wiele twarzy i - poza gwałtem - obejmuje niewolnictwo seksualne, przymusową prostytucję, zmuszanie do ciąży, przymusową aborcję i sterylizację, zmuszanie do małżeństwa oraz inne formy przemocy seksualnej o porównywalnym ciężarze. Chociaż kobiety i dziewczęta rzeczywiście często bywają głównym celem przemocy seksualnej związanej z konfliktami, jest ona także strategicznie popełniana przeciwko mężczyznom i chłopcom – jej częstym celem jest zniszczenie całych społeczności poprzez rozerwanie tkanki społecznej.

Związek pomiędzy przemocą seksualną i konfliktem zbrojnym wyraża się nie tylko w postaci różnych rodzajów ciężkiej przemocy seksualnej, ale także w innych formach. Może to się przejawiać w profilu sprawców i ofiar lub w klimacie bezkarności, konsekwencjach ponadgranicznych lub łamaniu warunków zawieszenia broni ( zobacz: sprawozdanie Sekretarza Generalnego ONZ w sprawie przemocy seksualnej związanej z konfliktami, kwiecień 2017).

W praktyce oznacza to, że przemoc seksualna związana z konfliktem jest często z premedytacją stosowana, jako taktyka wojenna lub narzędzie terroru zarówno przez niepaństwowe ugrupowania zbrojne, jak i państwowe siły bezpieczeństwa, ponieważ wywołuje ona fizyczne i psychologiczne traumy o dewastujących konsekwencjach, które daleko wykraczają poza bezpośrednie doznania ofiary przemocy fizycznej. Ze względu na te długotrwałe i nieustępliwe konsekwencje zarówno w odniesieniu do ofiar, jak i ich społeczności, przemoc seksualna związana z konfliktami poważnie zagraża wysiłkom stabilizacyjnym, a także trwałym rozwiązaniom konfliktów i powojennej odbudowie.

Co więcej, raporty dotyczące ugrupowań ekstremistycznych i terrorystycznych ujawniają, że w coraz większym stopniu wykorzystują one taktycznie przemoc seksualną, jako element swoich działań operacyjnych. Przykładem tego jest Daesz - tak zwane Państwo Islamskie – działający w Iraku i Syrii, który posługuje się przemocą seksualną związaną z konfliktami, jako taktyką terroryzmu i tortur oraz elementem ataków na tle etnicznym i religijnym. Daesz i inne ugrupowania ekstremistyczne, takie jak Boko Haram, stosowały przemoc seksualną związaną z konfliktem także jako metodę przyciągania i zatrzymywania bojowników w swoich szeregach poprzez obiecywanie im „żon” i niewolnic seksualnych. Co więcej, niewolnictwo seksualne przyniosło tym ugrupowaniom duże dochody wykorzystywane do finansowania operacji - poprzez sprzedaż kobiet i dziewcząt na otwartych targowiskach lub pobieranie okupu od straumatyzowanych społeczności.

Zagrożenie dla pokoju i bezpieczeństwa na świecie

Zagrożenia dla pokoju i bezpieczeństwa na świecie stwarzane przez przemoc seksualną związaną z konfliktami zostały po raz pierwszy uznane w rezolucji Rady Bezpieczeństwa ONZ (RRBNZ) 1325 w dniu 31 października 2000 roku. Deklaracja ta stała się podstawą agendy „Kobiety, pokój i bezpieczeństwo” (WPS), która ilustruje związek pomiędzy pokojem i bezpieczeństwem oraz nieproporcjonalny wpływ konfliktów zbrojnych na kobiety i dziewczęta.

Po przyjęciu rezolucji 1325 Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła osiem kolejnych rezolucji w ramach agendy WPS, z których cztery bezpośrednio odnoszą się do przemocy seksualnej związanej z konfliktem: RRBNZ 1820, RRBNZ 1888, RRBNZ 1960 oraz RRBNZ 2106. Rezolucje te zawierają ważne wyjaśnienie, iż mężczyźni i chłopcy również stają się celem takiej przemocy. Poza tym inne rezolucje łączą przemoc seksualną związaną z konfliktem z takimi zagadnieniami, jak handel ludźmi oraz ekstremizm posługujący się przemocą, na przykład RRBNZ 2331.

Od zainicjowania agendy WPS w 2000 roku zmienił się charakter konfliktów i w coraz większym stopniu cywile są narażeni na ekstremalne i ukierunkowane formy przemocy. Jednocześnie bezsporna stała się odpowiedzialność podmiotów, którym powierzono ochronę, za reagowanie na przemoc seksualną związaną z konfliktem. Odpowiedzialność ta została ostatnio uwzględniona w wytycznych NATO (przede wszystkim we Wytycznych dla sił zbrojnych w sprawie zapobiegania i reagowania na przemoc seksualną związaną z konfliktem oraz przemoc genderową, przyjęte w czerwcu 2015 roku) poprzez zwiększony nacisk na rolę NATO w zakresie ochrony osób cywilnych przez przemocą fizyczną związaną z konfliktem, albo przed zagrożeniem taką przemocą.

Zgodnie z natowską Polityką w zakresie ochrony osób cywilnych przyjętą w lipcu 2016 roku, siły zbrojne zobowiązane są do podejmowania szeregu działań, w tym z użyciem broni, aby zapobiegać i reagować na sytuacje, w których osoby cywilne mogą doznawać fizycznej przemocy. Poza tym, zgodnie z tą polityką ochrona osób cywilnych odnosi się do wszystkich trzech podstawowych zadań NATO: zarządzania kryzysowego, obrony zbiorowej i bezpieczeństwa opartego na współpracy. Oznacza to, iż – wypełniając wytyczne dotyczące ochrony osób cywilnych przed fizyczną przemocą – siły rozmieszczone w ramach operacji NATO są bezpośrednio zobowiązane do zwalczania przemocy seksualnej związanej z konfliktem.

Zwalczanie przemocy seksualnej związanej z konfliktem w ramach operacji NATO

Ochrona osób cywilnych przed przemocą seksualną związaną z konfliktem jest wielowymiarowym problemem, którego skuteczne przezwyciężanie wymaga wszechstronnego reagowania ze strony sił zbrojnych, policji i podmiotów cywilnych. Każdy z komponentów odgrywa kluczową i unikalną rolę w działaniach zmierzających do zwalczania przemocy seksualnej w konfliktach, co musi być przez wszystkich dobrze zrozumiane. Personel wojskowy pełni żywotną rolę w tej dziedzinie ze względu na swoją wiedzę i doświadczenie oraz obowiązek zapewniania ochrony. Jak podkreśla doktryna NATO, ochrona przed przemocą fizyczną ma odniesienie do wszystkich podstawowych zadań, co oznacza, że zwalczanie przemocy seksualnej związanej z konfliktem musi być uwzględniane we wszystkich operacjach, a obowiązkiem dowództwa jest traktowanie jej na równi ze wszystkimi innymi potencjalnymi zagrożeniami podczas planowania i przeprowadzania operacji.

Użycie działań wojskowych do zapobiegania i reagowania na przemoc seksualną w konfliktach musi być oparte na dobrym zrozumieniu warunków oraz dogłębnej analizie zaangażowanych uczestników i zagrożeń, która powinna być dokonywana w trakcie planowania i przeprowadzania operacji. W ramach tej analizy należy dokonać oceny relacji pomiędzy zagrożeniami dla bezpieczeństwa, a zagrożonymi społecznościami. Aby zobrazować te relacje, w analizie sytuacyjnej należy uwzględnić następujące kwestie:

• kto jest sprawcą tej przemocy?


• przeciwko komu popełniana jest ta przemoc?


• jak i gdzie działa sprzężenie zagrożenie-uczestnik?


• czego potrzebuje potencjalny sprawca do realizacji groźby (środki)?


• dlaczego popełniane są akty przemocy?


• jakimi mechanizmami ochrony już teraz dysponuje społeczność cywilna?


• jakie zewnętrzne przeciwdziałające mechanizmy ochronne istnieją i jak powinny być wykorzystywane?

Wyzwania i perspektywy

Odpowiedzialność za przezwyciężanie przemocy seksualnej w konfliktach oznacza potrzebę włączenia tej kwestii do szkolenia i kształcenia wojskowego w państwach członkowskich NATO podczas przygotowywania operacji. Podkreślane muszą być konkretne role i zadania personelu wojskowego w zakresie zapobiegania i reagowania na przemoc seksualną związaną z konfliktem. Oznacza to, że żołnierze obojga płci muszą być systematycznie szkoleni w zakresie przemocy seksualnej związanej z konfliktem w kontekście podstawowych zadań wojskowych, z naciskiem na doktrynę, mandaty i zasady regulujące użycie siły i broni. Użycie siły i gotowość do użycia siły są tego kluczowym aspektem.

Należy pamiętać, że jest wiele sposobów ochraniania ludności cywilnej przez przemocą fizyczną i innymi zagrożeniami. Siły zbrojne biorące udział w operacjach odgrywają kluczową rolę pośród wielu innych mechanizmów ochrony, wzmacniając fizyczne bezpieczeństwo ludności na obszarach objętych konfliktem zbrojnym. Ich współdziałanie w warunkach operacyjnych z innymi podmiotami, którym powierzono ochronę jest kluczowe i konieczne jest zrozumienie niezbędnej i unikalnej roli oraz zadań sił zbrojnych w tej mozaice sposobów reagowania.

Podczas operacji trzeba budować i umacniać mosty pomiędzy wszystkimi podmiotami, którym powierzono ochronę tak, aby możliwe było spójne przezwyciężanie przemocy seksualnej związanej z konfliktem oraz jej licznych konsekwencji, ponieważ każdy z uczestników odgrywa specyficzną i wyjątkową rolę w zakresie zapobiegania i reagowania. Jeżeli nie zapewni się wszechstronnego podejścia, niezbędny łańcuch działań zapobiegawczych i reakcji na przemoc seksualną związaną z konfliktami zostanie przerwany, co często oznacza niezdolność do zapewnienia właściwej ochrony ludności cywilnej przed przemocą fizyczną w ramach danej operacji. Dla sił wojskowych w konfliktach zbrojnych oznacza to konieczność zapewnienia silniejszej koordynacji z podmiotami zewnętrznymi, takimi jak organizacje międzynarodowe i pozarządowe oraz społeczeństwo obywatelskie.

Gdy liczne podmioty rewidują swoje szkolenie związane z ochroną ludności cywilnej, zalecanym krokiem naprzód jest opracowanie połączonego i zintegrowanego szkolenia dla służb wojskowych, policji oraz podmiotów cywilnych, aby zapewnić wszechstronne zrozumienie i skuteczne reakcje oraz uniknąć tego, aby wyrządzane szkody przewyższyły potencjalne korzyści w już i tak niezwykle bolesnych sytuacjach. Uwzględnianie metod ochrony podczas szkolenia i przygotowywania jednostek, które mają być rozmieszczone w ramach operacji zagwarantuje, że siły zbrojne będą lepiej przygotowane do skutecznego planowania i przeprowadzania działań zmierzających do zwalczania przemocy seksualnej związanej z konfliktem. Ostatecznie, może to wspomóc lepsze wyposażenie NATO do osiągania celu, jakim jest promowanie stabilności na obszarach objętych konfliktem oraz skuteczne przyczynianie się do ochrony ludności cywilnej.